Hoe doe je dat
Duurzaam de nacht door; Hoe we beter kunnen zorgen voor ons personeel? 
Inhoud:

    Auteur(s):

    Astrid Salet, Jo van Bussel, Bo Schaars, Koen Simons

    Afdeling Intensive Care, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ’s-Hertogenbosch

    beeld Yvonne Lemmens

    Correspondentie:

    A. Salet - a.salet@jbz.nl
    ,
    Hoe doe je dat

    Duurzaam de nacht door; Hoe we beter kunnen zorgen voor ons personeel? 

    Introductie

    Nachtwerk is onlosmakelijk verbonden met de gezondheidszorg en de Intensive Care in het bijzonder. Ook in andere branches wordt meer en meer in de nacht gewerkt en inmiddels werken ca 1,2 miljoen Nederlanders in de nacht.

    Nachtwerk wordt door velen als een last ervaren. 80% van de zorgmedewerkers zou liever geen nachtdiensten doen en 65% van de ondervraagden heeft lichamelijke klachten en maakt zich zorgen over de gevolgen van nachtwerk op de lange termijn.[1]

    In 2017 heeft de Gezondheidsraad het rapport Gezondheidsrisico’s door nachtwerk gepubliceerd. In dit rapport zijn evidence based conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan omtrent de schadelijke effecten van nachtwerk voor de korte en de lange termijn. De kortetermijneffecten zijn o.a. concentratiestoornissen, stemmingsstoornissen, slaapproblemen, maagdarmproblemen en een afgenomen reactievermogen en alertheid. De gezondheidsrisico’s op de lange termijn betreffen een ernstig verhoogd risico op diabetes mellitus (DM), obesitas, hart- en vaatziekten en mogelijk een verhoogd risico op maligniteit.[2-4] Dit risico neemt cumulatief toe bij oplopende nachtwerkjaren. Er is eveneens een verhoogd risico op een miskraam door te werken in de nacht.[5]

    De laatste jaren is er veel aandacht voor de schadelijke effecten van werken in de nacht. Naar aanleiding van het gezondheidsrapport uit 2017 riep de minister dan ook op om maatregelen te treffen. Zo heeft het RIVM Kennisplatform Nachtwerk opgericht, waar verschillende branches vertegenwoordigd worden en ideeën worden uitgewisseld. Daarnaast is er een BIOCLOCK-consortium opgericht, dat een subsidie heeft gekregen om multidisciplinair de invloed van licht op de biologische klok te onderzoeken (https://bioclockconsortium.org/home).

    In het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) zijn we ons al langere tijd bewust van de schadelijke effecten van nachtwerk en hebben we een aantal jaar geleden maatregelen getroffen om die zoveel mogelijk te beperken. Dat heeft inmiddels al tot vele positieve effecten geleid. In dit artikel zullen we kort toelichten hoe de nadelige effecten van nachtwerk ontstaan, hoe dit tot gezondheidsschade kan leiden en wat we zelf hebben gedaan om dit zoveel mogelijk te beperken.

    Het circadiane ritme

    Vrijwel elk levend organisme, waaronder ook de mens, heeft een zogenaamd bioritme waarin processen op cyclisch niveau optreden.[6] Bij mensen is dit bioritme evolutionair aangepast naar het natuurlijke dag- en nachtritme van de aarde en heeft een duur van ongeveer 24 uur en heet daarom ook het circadiane ritme (latijn: circa dia: ongeveer een dag). Dit ritme wordt gegenereerd door een zogenaamde biologische klok en wordt geactiveerd door externe triggers, ook wel zeitgebers genoemd. De belangrijkste zeitgeber is blootstelling aan licht.

    De biologische klok bevindt zich anatomisch gezien in de nucleus suprachiasmaticus (SCN) in de hypothalamus.[7] Vanuit hier worden diverse signalen naar de cellen en organen gestuurd in een cyclisch patroon. Daarnaast hebben de meeste cellen en organen (waaronder pancreas, longen, darmen, lever, hart en skeletspierweefsel) een eigen circadiane klok.[8] Dit leidt tot een cyclisch verloop van fysiologische processen zoals bijvoorbeeld slapen en wakker zijn, het hongergevoel, de lichaamstemperatuur en zelfs de immuunfunctie.[9-12] Verandering van het natuurlijke circadiane ritme leidt daarmee logischerwijs tot veranderingen in deze processen, wat daardoor onder andere kan leiden tot slaapstoornissen en een abnormale voedingsintake.[13] Veel mensen die nachtwerk doen klagen over slaapstoornissen, maar opvallend vaak ook over gastro-intestinale klachten.[1]

    Daarnaast blijkt uit onderzoek dat verstoring van dit ritme door bijvoorbeeld reizen over verschillende tijdzones of werken in de nacht ook grote veranderingen geeft op metabool, hormonaal en immunologisch vlak.[14] Dit leidt er onder andere toe dat bij de verloopintenties onder IC-verpleegkundigen werken in de nacht dan ook een belangrijke rol speelt in het besluit de zorg te verlaten.[15]

    Gezonder door de nacht; wat kunnen we doen?

    Zoals aangegeven hebben we in het JBZ een aantal jaren geleden besloten om de schadelijke effecten van nachtwerk zoveel mogelijk te beperken. Hierbij hebben we ons gericht op een aantal elementen: voeding, slaap, licht en roostering.

    Voeding

    In de nacht reguleert het lichaam vrijwel geen voedingsprocessen en is er een verminderde gevoeligheid voor insuline.[16] Aangezien volledig vasten tijdens de dienst in de praktijk ondoenlijk is, zijn er in het JBZ voedingsschema’s opgesteld. Hierbij is het tijdstip van de maaltijd en de samenstelling erg belangrijk.[17] Om 02:00 ’s nachts is er een eiwitrijke maaltijd met weinig koolhydraten beschikbaar. Halverwege de dienst wordt een snack aangeboden, bijv. een mueslibol of krentenbol. Tot slot bevordert een goed ontbijt het slapen na de dienst, dus is alles hiervoor aanwezig op de afdeling. Naast dat deze vorm van voeding het meest gunstig is qua samenstelling van eiwitten, koolhydraten en vetten, zorgt het er ook voor dat ons IC-personeel in mindere mate zelf voeding meebrengt, zoals chips of koek, wat vaak veel koolhydraten en vetten bevat.

    Figuur 1 Gezonde snacks

    Slaap

    De kwaliteit en duur van slaap overdag is over het algemeen minder dan in de nacht.[18, 19] Al naar gelang het dienstblok duurt, loopt de slaapschuld (de hoeveelheid slaap die een persoon te kort komt) op en worden mensen gedurende opvolgende nachtdiensten steeds vermoeider. Gebleken is dat een korte slaappauze (ook wel powernap geheten) acute vermoeidheid kan wegnemen en alertheid verbetert. Daarom is er de mogelijkheid om tijdens de nachtdienst een powernap van twintig minuten te doen, mits de dienst dit toelaat. Om deze powernap mogelijk te maken, is er een energypod* (figuur 2) beschikbaar op de afdeling.[20, 21]

    Figuur 2 Energy pod

    Licht

    Zoals reeds benoemd is blootstelling aan licht een belangrijke trigger voor het bioritme. Naast effecten op de biologische klok heeft met name blauwachtig licht ook directe effecten op de alertheid. Op de IC van het JBZ is er de mogelijkheid om tijdens taken in de nachtdienst een bril met blauwachtig licht op te zetten om daarmee de alertheid tijdens het verrichten van deze taken te vergroten. Daarnaast is er de mogelijkheid om na de nachtdienst een bril met oranje glazen op te zetten. Deze oranje glazen remmen juist het blauwachtig licht en voorkomen daarmee dat een persoon na de nachtdienst op de weg naar huis al te alert wordt voordat hij/zij thuis gaat slapen (figuur 3 en 4). Wel is afgesproken dat deze bril niet gedragen wordt als men nog moet autorijden, aangezien hier alertheid juist nodig is. Het daadwerkelijke effect van de brillen op de biologische klok is onduidelijk en verschilt per medewerker.[22-24]

    Figuur 3 Bril met blauwe glazen voor tijdens de nachtdienst

    Figuur 4 Bril met oranje glazen voor na de nachtdienst

    Rooster

    Tot slot kan het werkrooster nog positieve invloed hebben op de gezondheidseffecten van zorgmedewerkers. Door zorgmedewerkers op de IC in het JBZ zelf hun rooster te laten aanvragen, kan ieder een voorkeur aangeven voor de dienst waarin hij of zij het fijnst werkt en het best past bij de sociale omstandigheden en het zogenaamde chronotype (vroege vogel of nachtuil). Er kan gekozen worden voor meer ochtenddiensten of avonddiensten en hoeveel nachtdiensten men aaneensluitend wil werken.

    Effecten van deze maatregelen

    Sinds de invoering van deze maatregelen zijn er verschillende gunstige effecten te merken. Zo wordt de nachtdienst minder als een last ervaren en wordt er door medewerkers ook daadwerkelijk een betere kwaliteit van slaap aangegeven. Ook is het aantal medewerkers dat aangaf maag-darmklachten te hebben rondom nachtdiensten afgenomen. Bovenal passen deze maatregelen in een breder bestek van zorg en waardering voor het eigen personeel, hetgeen zich onder andere ook vertaalt in een zeer laag ziekteverzuim en een formatie die op orde is.

    Inmiddels zijn bovenstaande maatregelen ingevoerd in het gehele JBZ. De meerkosten van deze maatregelen wegen ruimschoots op tegen de baten. Neem nu een organisatie als het JBZ met ongeveer 4500 medewerkers en een ziekteverzuim van 7.0% in 2023. Elke ziektedag kost ongeveer 260 euro. Wanneer er door de goede zorg voor de medewerker, het ziekteverzuim met 0,5 % daalt dan bespaart dit de organisatie 750.000 euro per jaar. De nachtmaaltijden voor het gehele JBZ kosten 164.000 euro, het fruit en krentenbollen 63.000 euro en de mankracht om dit te verzorgen kosten nog eens 60.000 euro. Het totaal van alle maatregelen is 287.000 euro.

    Conclusie: zorg goed voor de zorgverlener

    Nachtwerk geeft verschillende negatieve gezondheidseffecten, zowel op de korte als de lange termijn, door verstoring van ons bioritme. Door diverse maatregelen te treffen op het gebied van onder andere voeding, slaap en licht kunnen de negatieve gezondheidseffecten zoveel mogelijk beperkt worden. Naast dat het bijdraagt aan welzijn van het personeel en getuigt van modern werkgeverschap, is het denkbaar dat het op de langere termijn ook een kostenreductie bewerkstelligt door een afname in ziekteverzuim.

    Referenties

    1. V&VN. Nacht in cijfers. Nachtvlinders 2018 [cited 2018; Available from: https://www.venvn.nl/nieuws/v-vn-magazine-de-nacht/
    2. Gezondheidsraad Gezondheidsrisico’s door nachtwerk. 2017. 2017/17, 44.
    3. Arble, D.M., et al., Circadian timing of food intake contributes to weight gain. Obesity (Silver Spring), 2009. 17(11): p. 2100-2.
    4. Cancer, I.A.f.R.o., IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Painting, firefighting, shiftwork. Vol. 98. 2010.
    5. Begtrup, L.M., et al., Night work and miscarriage: a Danish nationwide register-based cohort study. Occup Environ Med, 2019. 76(5): p. 302-308.
    6. Koike, N., et al., Transcriptional architecture and chromatin landscape of the core circadian clock in mammals. Science, 2012. 338(6105): p. 349-54.
    7. Welsh, D.K., J.S. Takahashi, and S.A. Kay, Suprachiasmatic nucleus: cell autonomy and network properties. Annu Rev Physiol, 2010. 72: p. 551-77.
    8. Mohawk, J.A., C.B. Green, and J.S. Takahashi, Central and peripheral circadian clocks in mammals. Annu Rev Neurosci, 2012. 35: p. 445-62.
    9. Bass, J. and J.S. Takahashi, Circadian integration of metabolism and energetics. Science, 2010. 330(6009): p. 1349-54.
    10. Cuesta, M., et al., Simulated Night Shift Disrupts Circadian Rhythms of Immune Functions in Humans. J Immunol, 2016. 196(6): p. 2466-75.
    11. Karlsson, B., A. Knutsson, and B. Lindahl, Is there an association between shift work and having a metabolic syndrome? Results from a population based study of 27,485 people. Occup Environ Med, 2001. 58(11): p. 747-52.
    12. Knutsson, A., Health disorders of shift workers. Occup Med (Lond), 2003. 53(2): p. 103-8.
    13. Asher, G. and P. Sassone-Corsi, Time for food: the intimate interplay between nutrition, metabolism, and the circadian clock. Cell, 2015. 161(1): p. 84-92.
    14. Vosko, A.M., C.S. Colwell, and A.Y. Avidan, Jet lag syndrome: circadian organization, pathophysiology, and management strategies. Nat Sci Sleep, 2010. 2: p. 187-98.
    15. Lim, K.V.d.H., Astrid; Meewis, M, Verloopintenties onder IC verpleegkundigen. Onderzoek in samenwerking met UvT. . 2010.
    16. Eckel, R.H., et al., Morning Circadian Misalignment during Short Sleep Duration Impacts Insulin Sensitivity. Curr Biol, 2015. 25(22): p. 3004-10.
    17. Takahashi, M. and Y. Tahara, Timing of Food/Nutrient Intake and Its Health Benefits. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo), 2022. 68(Supplement): p. S2-S4.
    18. Geiger-Brown, J., et al., Sleep, sleepiness, fatigue, and performance of 12-hour-shift nurses. Chronobiol Int, 2012. 29(2): p. 211-9.
    19. Kaliyaperumal, D., et al., Effects of Sleep Deprivation on the Cognitive Performance of Nurses Working in Shift. J Clin Diagn Res, 2017. 11(8): p. CC01-CC03.
    20. Ruggiero, J.S. and N.S. Redeker, Effects of napping on sleepiness and sleep-related performance deficits in night-shift workers: a systematic review. Biol Res Nurs, 2014. 16(2): p. 134-42.
    21. Li, H., et al., Napping on night-shifts among nursing staff: A mixed-methods systematic review. J Adv Nurs, 2019. 75(2): p. 291-312.
    22. Melendez-Fernandez, O.H., J.A. Liu, and R.J. Nelson, Circadian Rhythms Disrupted by Light at Night and Mistimed Food Intake Alter Hormonal Rhythms and Metabolism. Int J Mol Sci, 2023. 24(4).
    23. Vethe, D., et al., The evening light environment in hospitals can be designed to produce less disruptive effects on the circadian system and improve sleep. Sleep, 2021. 44(3).
    24. Aarts, M.P.J., et al., Can Special Light Glasses Reduce Sleepiness and Improve Sleep of Nightshift Workers? A Placebo-Controlled Explorative Field Study. Clocks Sleep, 2020. 2(2): p. 225-245.